Tomasz Gackowski

Na przestrzeni wieków uczeni określali człowieka mianem istoty myślącej, społecznej, wreszcie istoty symbolicznej. Dzisiaj, w drugiej dekadzie XXI wieku, człowiek wydaje się być coraz bardziej postrzegany jako przede wszystkim istota hipermedialna, a więc taka, która z jednej strony jest nieustannie uwikłana, a może trafniej byłoby powiedzieć zanurzona (poddana immersji) we wszechogarniającej go przestrzeni medialnej, z drugiej zaś strony – istota wielowymiarowa, o szerokich horyzontach, działająca w wielu aspektach. Warto nadmienić, iż w istocie hipermedialność, pojęcie przecież rodem z systemów komputerowych, pozwoliło nam rozumieć poznanie człowieka poza liniowym schematem, z uwzględnieniem nie tylko tego, co przed człowiekiem i za nim, ale także obok niego. Hipermedialność ośmiela przecież użytkownika do poszukiwania nowych treści, schowanych poza liniową strukturą przyswajanych informacji. Świetnie pisał o tym francuski filozof Jean Baudrillard, który bodaj jako pierwszy określił mianem ekstazy sam akt / czynność korzystania z mediów oraz nowoczesnych technologii przez współczesnego, hipermedialnego człowieka. Warto także zwrócić uwagę na fakt, iż owa hipermedialność wcale nie musi nas czynić istotami bardziej myślącymi czy też bardziej uspołecznionymi. Czasami jest wręcz odwrotnie. Pamiętajmy przecież, iż Baudrillard podważa w swych tekstach popularną hipotezę Marshalla McLuhana o mediach jako „rozszerzeniach człowieka” (extensions of man), twierdząc, że to wcale nie „(…) technologia tworzy nowe wymiary człowieka, to człowiek staje się wymiarem logistycznego systemu” (Baudrillard, 2005).

W tym miejscu warto wspomnieć, iż kluczowym dla zrozumienia kodów McLuhana pojęciem wydaje się także samo słowo „hipermedium”. Czy stanie się ono niebawem synonimem współczesnych mediów? Przez dekady XX wieku wielu badaczy pisało o mass mediach, później zaś odkryło nowe media (Manovich, 2006), by wreszcie zacząć pisać o nowych nowych mediach (Levinson, 2008). Z jakimi mediami mamy dzisiaj, w 2018 r., do czynienia? Czy dotychczasowe kategorie badawcze, stosowana nomenklatura oddają ich istotę? Czy współczesne social media są tymi samymi, o których ponad dekadę temu pisał Paul Levinson (2008)? A czy współczesne gry wideo spod znaku „Wiedźmina 3: Dziki Gon” są tymi samymi grami, o których myśleli badacze mediów jeszcze kilka lat temu? Wreszcie - czym jest współczesna „wirtualna rzeczywistość”? Nie chodzi tu jednak o sam koncept, który od dekad stanowi kapitalny punkt odniesienia dla wielu uczonych, by wspomnieć tylko Jeana Baudrillarda czy Michaela Heima. Mamy tu namyśli konkretne aplikacje i doświadczenia VR-owe (Virtual Reality) oraz AR-owe (Augmented Reality). Czym one są? Może właśnie owym „hipermedium”, które pozwala nam zasymulować dowolne doświadczenie, przeżycie, zjawisko czy też fenomen poznawalny ludzkimi zmysłami, możliwy w percepcji, ograniczony tylko i wyłącznie ludzką wyobraźnią? Hipermedium to medium bez wątpienia immersyjne, zanurzające, pochłaniające, takie, którego nie sposób zlekceważyć, przejść obok niego obojętnie, traktować jako „coś” towarzyszącego naszej codziennej rutynie. Hipermedium jest zazdrosne, wyłączające, by nie rzec izolujące, każące nam balansować na granicy stanów eskapistycznych. Powyższa hipoteza wymaga jednak dowodów.

Należy zauważyć, iż obok takich pojęć jak „hipermedialność” i „hipermedium” równie ważnymi pojęciami, bez których nie sposób pisać o współczesnym człowieku hipermedialnym, są „symulacja”, „immersja” czy wreszcie „wirtualna rzeczywistość”. To terminy, które ciągle próbujemy w sposób jednoznaczny lub przynajmniej możliwie pełny zdefiniować. Ważne definicje zaproponowali już choćby Jean Baudrillard czy Michael Haim. Pierwszy z badaczy podkreśla, że wirtualność sytuujemy naturalnie w opozycji do realności; natomiast „rzeczywistość wirtualna, czyli całkowicie ujednorodniona, scyfryzowana i «zoperacjonalizowana» zajmuje miejsce innej rzeczywistości dlatego właśnie, że jest doskonała, możliwa do kontrolowania i niesprzeczna. Ponieważ jest w większym stopniu „wykończona”, jest bardziej rzeczywista niż, to co nazwaliśmy symulakrem. (…) Wirtualność zajmuje dzisiaj miejsce rzeczywistości, jest jej ostatecznym rozwiązaniem i zniesieniem w tej mierze, w jakiej ziszcza ona świat w jego ostatecznej realności, zarazem przypieczętowuje jego rozkład” (2008: 36-37). „Filozof cyberprzestrzeni” Michael Heim (1993) również przyjmuje przydatne rozróżnienie na świat prymarny (primary world, real world) i opozycyjny wobec niego świat wirtualny; wiele miejsca poświęca także samemu pojęciu wirtualności. Magdalena Kamińska, pochylając się nad ustaleniami Heima, zwraca uwagę, że „istotą wirtualności danego obiektu jest to, iż nie istnieje on w sposób fizyczny, a jednak funkcjonuje w rzeczywistości zmysłowo dostępnej człowiekowi” (Kamińska, 2007: 99).

Refleksja nad ustaleniami Michaela Heima prowadzi Kamińską do niezwykle ważkiego wytyczenia obszaru zainteresowań naukowo-badawczych, któremu chcielibyśmy poświęcić uwagę na tegorocznej Ogólnopolskiej Konferencji Metodologicznej Medioznawców. Mianowicie, „(…) Heimowska definicja rzeczywistości wirtualnej zawiera się w następujących wyrażeniach:

1. sztuczna rzeczywistość, o której można mówić w sytuacji, gdy ciało użytkownika i jego reakcje zostają skorelowane z obrazami generowanymi przez komputer tak, by uzyskać wrażenie obecności w świecie wirtualnym;
2. interaktywność, o której mówić można, gdy uczestnik „wkracza” do lokacji wirtualnej poprzez przemieszczanie kursora po ekranie komputera;
3. immersja (zanurzenie), kiedy użytkownik używa zaawansowanego technologicznie oprzyrządowania do „zanurzenia się” w rzeczywistości wirtualnej, na przykład nakładając na głowę hełm z ekranem, na którym pojawia się trójwymiarowy animowany obraz;
4. środowiska połączone w sieć (networked environments), do których „wejść” mogą różni użytkownicy w tym samym czasie;
5. teleobecność (telepresence), czyli „obecność na dystans”. Jest to operacja, w wyniku której użytkownik czuje się obecny w symulowanej lokacji wirtualnej, mimo iż fizycznie pozostaje obecny w świecie prymarnym, podczas gdy techniczne urządzenia przekazują zdalnie jego działania.

Wirtualny świat / wirtualne środowisko to według definicji Heima «scena lub doświadczenie, z którą użytkownik konfrontuje się dzięki użyciu kontrolowanych komputerowo urządzeń typu wejście-wyjście. Większość wirtualnych światów jest w pewien sposób podobna do rzeczywistości fizycznej, choć kontrowersje wywołuje wartość różnych poziomów tego podobieństwa»” (Kamińska, 2007: 101-102).

W tym kontekście, w 2018 roku, chcielibyśmy poświęcić obrady IX Ogólnopolskiej Konferencji Metodologicznej Medioznawców refleksji nad współczesnym, hipermedialnym człowiekiem. Zapraszamy wszystkich, którzy chcieliby wspólnie, prezentując również rezultaty swoich badań i refleksji, zastanowić się nad m.in. następującymi zagadnieniami:

• Kim jest człowiek hipermedialny? Dokąd zmierza? Kim pragnie zostać? Jakie ma potrzeby, aspiracje, cele? Czego się obawia?
• Co mówią o nim jego praktyki medialne? Dlaczego spędza coraz więcej czasu przed różnego typu monitorami? Czy, będąc w niemal nieustannej immersji medialnej, oddając się ekstatycznej praktyce komunikacji zapośredniczonej, może przed czymś ucieka?
• Jak korzystanie z nowych mediów i nowych technologii wpływa na inne praktyki społeczne współczesnego człowieka? Jak konsumowane treści medialne warunkują jego zachowanie w innych sferach życia?
• Co takiego – na poziomie strukturalnym, funkcjonalnym, treściowym – w nowych, immersyjnych mediach decyduje o ich atrakcyjności dla odbiorców? Czy angażujące coraz więcej zmysłów media poszerzają czy ograniczają nasze poznanie i rozumienie świata?
• Wreszcie - czy możliwość wybierania „rzeczywistości”, w których chcemy się znajdować, tu i teraz, poszerza sferę naszej wolności? Czy pozwala nam łatwiej czy bardziej świadomie decydować o sobie?

Przytoczona powyżej, za Magdaleną Kamińską, definicja „rzeczywistości wirtualnej” według Michaela Heima wydaje się świetnym punktem wyjścia dla rozważań nad współczesnymi mediami oraz nowoczesnymi technologiami. I nie mamy tutaj na myśli tylko aplikacji czy też doświadczeń VR-owych i AR-owych. Podobne, jeśli nie takie same mechanizmy i fenomeny wydają się występować także w przypadku korzystania ze współczesnych social mediów, gier wideo czy też produkcji serialowych rodem z Netflixa czy Amazon Prime. Może warto, aby medioznawcy pochylili się dzisiaj nie tyle nad tym, jak kolejne przełomy technologiczne i najnowsze media wpływają na współczesnego człowieka, na jego priorytety, pragnienia czy też praktyki społeczne, kulturowe czy polityczne, lecz zaczęli zastanawiać się nad Baudrillardowską przepowiednią (a może przekleństwem?) o tym, iż „(…) nie technologia tworzy nowe wymiary człowieka, to człowiek staje się wymiarem logistycznego systemu”. Wszak zmarły niedawno Stephen Hawking czy też założyciel samochodowej Tesli i kosmicznego Space X Eleon Musk zwracają uwagę, iż to roboty i sztuczna inteligencja stanowią największe, egzystencjalne zagrożenie dla ludzkości.

Zapraszamy badaczy z całej Polski, rekrutujących się z różnych dyscyplin badawczych – od filozofii przez socjologię, kulturoznawstwo, politologię po informatykę i cybernetykę. Spotkajmy się w stolicy w listopadzie 2018 r.!

Bibliografia:

J. Baudrillard, Precesja symulakrów, przeł. T. Komendant, [w:] Postmodernizm – antologia przekładów, red. R. Nycz, Kraków 1997, s. 175-190.

J. Baudrillard, Słowa klucze, przekł. S. Królak, Warszawa 2008.

J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, przekł. S. Królak, Warszawa 2005.

P. Fuchs, Virtual Reality Headsets - A Theoretical and Pragmatic Approach, London 2017.

M. Heim, The Metaphysics of Virtual Reality, Nowy York 1993.

M. Kamińska, Rzeczywistość wirtualna jako „ponowne zaczarowanie świata". Pytanie o status poznawczy koncepcji, Poznań 2007.

K. Krzysztofek, Zdekodowane kody [w:] Kody McLuhana. Topografia nowych mediów, pod red. A. Maj, M. Derdy-Nowakowskiego, Katowice 2009, s. 9-37.

P. Levinson, Nowe nowe media, przekł. M. Zawadzka, Warszawa 2008.

L. Manovich, Język nowych mediów, przekł. P. Cypryański, Warszawa 2006.

J. Vince, Introduction to Virtual Reality, London 2004.

Czwarta z cyklu debat naukowych poświęconych tożsamości nauk o mediach – Media publiczne wobec wyzwań epoki cyfrowej / Public service media in the digital mediascapes – odbyła się w dniach 19–20 czerwca 2015 roku, wpisując się w obchody 200-lecia Uniwersytetu Warszawskiego oraz 40-lecia Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych.

Rozwój nowych mediów i technologii, w powiązaniu ze zmianami w zachowaniach współczesnych użytkowników mediów (media społecznościowe, blogosfera, platformy online umożliwiające współtworzenie i dystrybucję treści), powodują konieczność dostosowania się do nowych warunków tradycyjnych mediów audiowizualnych (radio i telewizja). Wyzwania dotyczące adaptacji i zmiany w działalności są szczególnie istotne z punktu widzenia mediów publicznych, ze względu na zobowiązania wobec publiczności oraz realizowaną misję.

Celem konferencji było określenie tendencji rozwoju oraz analiza wyzwań stawianych mediom publicznym w erze konwergencji i cyfryzacji. Spotkanie miało przyczynić się do zdefiniowania modelu mediów publicznych w oparciu o zmiany:

• zewnętrzne (regulacja, misja, relacje z publicznością),
• wewnętrzne (organizacja, kultura organizacyjna, finansowanie, innowacje i nowe technologie).

W trakcie czerwcowej konferencji w szczególności zwracano uwagę na następujące problemy: jaki jest stan dyskusji w proponowanych obszarach? Jakie dobre praktyki dostosowania się mediów publicznych do ekosystemów cyfrowych obserwuje się w Polsce oraz w innych krajach? Jakie rekomendacje można zaproponować polskim mediom publicznym, które ewoluują, by dostosować się do wymagań epoki cyfrowej?

Wśród gości, do których skierowano zaproszenie, znaleźli się – poza przedstawicielami środowiska akademickiego – przedstawiciele administracji rządowej, organów regulacyjnych, mediów publicznych oraz organizacji pozarządowych w Polsce. Do uczestnictwa w spotkaniu zaproszono także przedstawicieli organizacji między-narodowych.

Obrady odbywały się w języku polskim oraz w języku angielskim. W trakcie sesji plenarnych oraz wybranych warsztatów organizatorzy zapewniali tłumaczenie symultaniczne.

Trzecia z cyklu debat naukowych poświęconych tożsamości nauk o mediach – Rola mediów w edukacji społecznej – odbyła się w dniach 17–18 czerwca 2014 roku. Jej celem była analiza edukacyjnych oddziaływań mediów na społeczeństwo w różnych zakresach, ujmowanych wielowymiarowo, przede wszystkim pod kątem kompetencji poszczególnych grup odbiorców oraz specyfiki nadawców.

Wystąpienia skupione były wokół następujących zagadnień:

• historia i obecny stan oddziaływań edukacyjnych różnych typów mediów w Polsce i za granicą; ich formy, natężenie i skuteczność;
• kompetencja medialna poszczególnych grup odbiorców, ich zapotrzebowanie edukacyjne i zdolność do percepcji tego typu programów;
• rola mediów publicznych w zakresie edukacyjnym; diagnoza, postulaty, oceny prognostyczne;
• funkcje organów państwowych, instytutów badawczych oraz organizacji pozarządowych związane z edukacyjnymi oddziaływaniami medialnymi;
• nowoczesne techniki edukacyjne w różnych typach mediów;
• ich użyteczność, efektywność i kosztochłonność.​ 

Druga z cyklu debat naukowych: Prawo prasowe wobec wyzwań współczesności, która odbyła się w dniach 20–21 czerwca 2013 roku na Uniwersytecie Warszawskim, została poświęcona szeroko pojętej problematyce prawa mediów.

Dostrzegając to, że obowiązujące prawo prasowe jest tworem przestarzałym, wysoce niedoskonałym, nieuwzględniającym w pełni standardów państwa demokratycznego, zainicjowaliśmy dyskusję o koniecznych zmianach wynikających nie tylko z opieszałości ustawodawcy, ale i dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości, w jakiej przyszło funkcjonować współczesnym mediom. Pragnęliśmy spojrzeć na prawo mediów szeroko, nie ograniczając się wyłącznie do dyskusji nad kształtem ustawy prawo prasowe. Prawo mediów to bowiem obszerna grupa regulacji pomieszczonych w wielu aktach normatywnych. Należą do nich między innymi ustawa o radiofonii i telewizji, kodeks karny, kodeks postępowania karnego, kodeks cywilny.

Spotkanie stało się reprezentatywnym forum nie tylko do rzeczowej i merytorycznej debaty nad istniejącymi uregulowaniami, ale także nad stworzeniem tak długo oczekiwanych mechanizmów stanowiących nowy ład informacyjny, zarówno dla tradycyjnego dziennikarstwa, jak i rodzących się wyzwań związanych z rozwojem technologii informacyjnych.

Pojęcie pluralizmu mediów związane jest z ich różnorodnością, zarówno w sensie strukturalnym jak i zawartości. Dyskusja w tym obszarze powinna więc uwzględniać dwie perspektywy: dostępu i różnorodności podmiotów medialnych oraz dostępność i różnorodność treści. To pierwsze podejście skupia się na pluralizmie produkcji i dystrybucji treści, pluralizmie w odniesieniu do własności i typów mediów (np. formy własności, typy nadawców, itp.), zaś to drugie odnosi się do pluralizmu form ekspresji kulturowej, stanowisk politycznych oraz reprezentacji interesów różnych grup społecznych [np. mniejszości, społeczności językowych, regionalnych i lokalnych, itp.]. Z tego wynika dualna perspektywa zagrożeń oraz wyzwań dotyczących ochrony pluralizmu – ochrony różnorodności rynku medialnego oraz zwrócenia bacznej uwagi na pluralizm przekazów.

Obszary ryzyka ważne dla pluralizmu medialnego mogą obejmować wskaźniki o charakterze normatywnym (prawne gwarancje pluralizmu) jak i demograficznych i gospodarczych, stąd konieczna jest wieloaspektowa analiza tego problemu. Działalność mediów uzależniona jest głównie od sytuacji ekonomicznej kraju, gdyż ich dochody pochodzą przede wszystkim z działalności gospodarczej (reklam i sponsoringu oraz sprzedaży własnej produkcji). Mogą też, zwłaszcza w przypadku mediów publicznych, pochodzić z pomocy publicznej, państwowych lub prywatnych subsydiów. Analiza prawnych regulacji (krajowych oraz ponadnarodowych) mających przeciwdziałać tworzeniu państwowych lub prywatnych monopoli, dysponujących władzą ograniczania autonomii dziennikarzy oraz decydowania o agendzie medialnej, pokazuje, że nie są one dostatecznie skuteczne, jednakże tworzą klimat dla poziomu ochrony pluralizmu mediów oraz w mediach. W organizacjach europejskich, takich jak Rada Europy i Unia Europejska, debata na temat pluralizmu toczy się nieustannie, podobnie jak prace nad monitorowaniem sytuacji pod tym względem w krajach członkowskich. Pragnęlibyśmy dyskutować też nad tym, w jakich sytuacjach pluralizm mediów jest zagrożony: czy tylko wtedy, gdy państwo próbuje kontrolować media, ale czy także wtedy, kiedy to media przejmują kontrolę nad procesami politycznymi i narzucają ton debacie (np. jak w Wielkiej Brytanii w trakcie dyskusji nad Brexitem).

Pragniemy w trakcie konferencji omawiać więc kwestie mieszczące się w we wskazanych powyżej obszarach, ukazujące dwa aspekty pluralizmu – samych mediów oraz tego co publiczność znajduje w przekazach medialnych. Aspekt pierwszy związany jest z zakresem kontroli i nadzoru nad procesami oraz zjawiskiem koncentracji, które może stwarzać ryzyko monopolizacji. Aspekt drugi powiązany jest z treścią przekazów, ich różnorodnością, jakością oraz procesami powstawania przekazów, w tym profesjonalizmem dziennikarskim. Chodzi zwłaszcza o powiązanie pluralizmu medialnego z jego wpływem na pluralizm debaty publicznej oraz w konsekwencji jakość demokracji.

Grunt dla dyskusji pragniemy podporządkować 4 zasadniczym wątkom:

• Ochrony pluralizmu mediów wobec zagrożeń fundamentalnych praw i wolności: prawa do wolności słowa, dostępu do informacji, polityzacji kontroli nad mediami, jakości debaty publicznej.
• Struktury systemu medialnego: pluralizmu rynkowego, oceny koncentracji własności i jej przejrzystości, centralizacji systemu medialnego, kondycji mediów trzeciego sektora,
• Autonomii mediów: niezależności redakcyjnej, stronniczości mediów.
• Różnorodności treści i form medialnych, w tym zaspokojenia potrzeb różnych grup kulturowych i społecznych, uwzględniania w debacie publicznej głosów wszystkich grup społecznych, a także kompetencji medialnych społeczeństwa.

Rok 2011 przyniósł polskim badaczom mediów i komunikacji społecznej dużą zmianę organizacyjną i instytucjonalną. Nauki o mediach zostały bowiem przez ustawodawcę uznane za odrębna dyscyplinę naukową, co będzie miało przełożenie na organizację konkursów grantowych i podział środków na badania naukowe. Mimo zmian prawnych, ciągle niejasna pozostaje jednak kwestia szczegółowego zakresu nowej dyscypliny. Celem konferencji jest zatem stworzenie forum do debaty dla badaczy mediów i komunikacji społecznej nad tożsamością dyscypliny, a w szczególności jej zakresem przedmiotowym i metodologią badań.

Celem konferencji zorganizowanej w dniach 21-22 czerwca 2012 roku na Uniwersytecie Warszawskim była próba stworzenia wspólnej wizji tego, jak powinna kształtować się nowa dyscyplina naukowa, a także zarysowanie ewentualnych głosów odrębnych i osi sporu w dyskusji nad jej tożsamością.